Van netcongestie naar systeemflexibiliteit: waarom batterijen een structureel onderdeel van netbeheer moeten worden

Netcongestie vormt een groeiend risico voor de voortgang van de energietransitie in Nederland. In steeds meer regio’s lopen bedrijven, ontwikkelaars en gemeenten tegen harde grenzen aan: geen nieuwe aansluitingen, geen uitbreiding van bestaand gebruik, en in sommige gevallen zelfs afschakeling van duurzame productie. De vertraging in netverzwaring – vaak meerjarig – komt in toenemende mate op gespannen voet te staan met het tempo waarin zon, wind, elektrificatie en industriële transformatie zich ontwikkelen.

Nieuwsbericht op de website van TenneT

Om deze mismatch op te vangen, beschikken netbeheerders over tijdelijke instrumenten zoals capaciteitsbeperkende contracten (CBC’s) en redispatch via biedplichtconstructies en vrijwillige biedingen via GOPACS.

In theorie zou hiermee een flexibele schil geactiveerd kunnen worden om de druk op het net te verlagen. In de praktijk blijkt echter dat de bereidheid en beschikbaarheid van aangeslotenen om flexibiliteit aan te bieden beperkt is.

Afgelopen vrijdag mocht ik op bezoek komen bij de afdeling bedrijfsvoering van Stedin en zaten we naast de control room van Stedin. Tijdens de afspraak hebben we veel besproken, zoals dat flexibiliteit voor congestiedoeleinden concurreert met flexibiliteit op de groothandels- en balanceringsmarkten. En over het reageren door marktpartijen op de door TenneT gepresenteerde balansdelta (onbalans) en de gevolgen op de lokale netten netten. En ook over mogelijke oplossingen hiervoor.

Printscreen van een 'gespannen' situatie bij Stedin

In deze blog ga ik in op een structureel alternatief: het koppelen van een real-time interface tussen netbeheerder en flexibiliteitsmiddelen, gekoppeld aan het centraal stellen van batterijen in het congestie-instrumentarium. En als deze oplossing niet spontaan tot stand komt via de markt, moet de netbeheerder als ‘last resort’ over de bevoegdheid beschikken om zelf te investeren in batterijcapaciteit.

Beperkingen van bestaande instrumenten

De huidige beleidsmatige focus ligt op het optimaal benutten van het bestaande net via:

• Capaciteitsbeperkende contracten (CBC’s): marktpartijen sluiten overeenkomsten met netbeheerders waarbij netbeheerders op day-ahead-basis flexibiliteit kunnen afroepen tegen een vooraf overeengekomen vergoeding.

• Redispatch / biedplichtcontracten: netbeheerders sturen marktberichten naar marktpartijen om tot 45 minuten voor levering flexibiliteit te leveren tegen een marktgebaseerde vergoeding.

Uitleg verschil CBC met afroep versus redispatch / biedplicht

Deze instrumenten zijn in potentie kosteneffectief en marktconform. In de praktijk blijkt echter:

• Dat slechts een beperkt deel van de aangeslotenen voldoende flexibiliteit in processen of opwek bezit of denkt te bezitten.

• Dat kennis over deze producten beperkt is en aangeslotenen denken meer te kunnen verdienen op andere markten of dat congestiemarkten niet kunnen combineren met andere markten.

• Dat flexibiliteit al elders gecontracteerd is (balanceringsmarkten).

• Dat administratieve en IT-technische drempels deelname belemmeren.

• Dat BRP-ers (die vaak zelf ook als CSP zijn) niet graag toestemming geven aan andere CSP-ers.

Het gevolg is dat congestieproblemen zich opstapelen, terwijl bestaande instrumenten slechts een klein deel van de benodigde flexibiliteit kunnen activeren.

Batterijen als schaalbare systeemoplossing

Batterijopslag biedt zowel operationele als strategische voordelen:

• Temporisering van belasting en opwek: batterijen kunnen kortstondige pieken in netgebruik of teruglevering afvlakken.

• Vermijding van netverzwaring: als ‘virtuele netcapaciteit’ kunnen batterijen uitbreidingen overbruggen.

• Lokale netondersteuning: bij spanningsproblemen of transformator(over)belasting.

• Inzetbaarheid op korte termijn: batterijen kunnen binnen 6–12 maanden gerealiseerd worden, waar netuitbreiding vaak 5–7 jaar duurt.

De crux ligt echter in de wijze waarop batterijen worden aangestuurd. Zonder directe koppeling aan netbehoeften blijven zij primair marktgedreven assets.

Dus reageren op de frequentie, het stuursignaal van TenneT of reageren op de balansdelta. En daar ligt nu juist een enorme kans maar om deze te ontsluiten voor structurele netondersteuning is real-time samenwerking vereist.

Real-time interface als voorwaarde voor systeemintegratie

Een real-time interface (RTI) tussen netbeheerder en exploitant van hernieuwbare elektriciteitsproductie en/of opslag biedt een structurele oplossing om flexibiliteit doelgericht in te zetten. Elektriciteitsverbruikers met voldoende flexibiliteit, zoals Charge Point Operators, kunnen uiteraard ook meedoen. Belangrijke kenmerken:

• Live datadeling over netbelasting en spanningsniveaus per veld of trafo.

• Dispatchbaarheid van flexibiliteit op basis van netbehoeften, met behoud van markttoegang buiten congestiemomenten.

• Beveiligde standaardisatie via technische protocollen en platformintegratie (bijvoorbeeld GOPACS).

• Transparante monitoring van prestaties en naleving, essentieel voor betrouwbaarheid en marktneutraliteit.

Exploitanten die reageren op het onbalanssignaal krijgen, wanneer het lokale net overbelast dreigt te worden, een signaal om hun gedrag aan te passen. Dus minder invoeden of de batterij laden of juist meer invoeden of de batterij ontladen. Als vergoeding betaalt de netbeheerder de onbalansverrekenprijs van dat kwartier, gecorrigeerd voor regeltoestand 2 aanpassingen. Als exploitant wordt je dus altijd betaald zonder risico op regeltoestand 2 en de onbalansprijs zal waarschijnlijk hoger uitvallen doordat de exploitant zijn gedrag aanpast waardoor TenneT verder in de biedladder moet en de onbalansprijs hoger wordt bij opregelen of lager bij afregelen.

Op deze manier wordt flexibiliteit inzetbaar als netcapaciteit waarbij deelnemers meer verdienen dan ze zouden doen wanneer ze enkel op de onbalans acteren.

Van vrijblijvend naar verplicht: rol van netbeheerder bij marktfalen

Het uitgangspunt blijft dat flexibiliteit primair uit de markt moet komen. Echter, in situaties waarin:

• de markt geen batterijen realiseert op strategische locaties;

• bestaande batterijen zich niet beschikbaar stellen voor netdiensten;

• of structurele congestie blijft bestaan ondanks commerciële flexibiliteit,

moet de netbeheerder in staat worden gesteld om zelf te investeren in batterijcapaciteit. Dit onder strikte voorwaarden:

• Beperking tot congestieoplossing op aangewezen netknelpunten;

• Tijdelijke eigendom, met heroverdracht aan markt zodra mogelijk;

• Volledige transparantie en kostenregulering onder toezicht van ACM;

• Geen marktdeelname buiten gereguleerde netfunctie.

Internationale voorbeelden (zoals strategische batterijen van TSO’s in Italië en Spanje) laten zien dat deze aanpak werkt — mits juridisch geborgd.

Conclusie en advies

De energietransitie vereist een netstrategie die inzet op flexibiliteit vóór verzwaring.

Bestaande marktinstrumenten bieden momenteel onvoldoende schaal. Dit wordt vooral veroorzaakt door:

• gebrek aan kennis bij de aangeslotene;

• gebrek aan inzicht in de flexibiliteit bij de aangeslotene;

• onvoldoende financiële prikkel; en

• BRP's die CSP's geen toestemming geven.

Ik bepleit daarom een tweesporenaanpak:

1. Ontwikkel een landelijke standaard voor real-time interoperabiliteit tussen netbeheerders en flexibiliteitsmiddelen zoals batterijen en zonne- en windparken, inclusief technische protocollen, vergoedingensystematiek en toezichtkaders. Niet alleen voor nieuwe aansluitingen maar vooral voor reeds bestaande aansluitingen.

2. Veranker in wetgeving de mogelijkheid voor netbeheerders om als ‘last resort’ zelf batterijen te realiseren, enkel waar marktpartijen het laten afweten én onder gereguleerde voorwaarden.

Een netstrategie die stuurt op realtime flexibiliteit met gerichte publieke interventie waar nodig, is betaalbaarder, sneller en maatschappelijk robuuster dan de huidige status quo.